نحوه ی عملکرد اتوکلاو بخار

استريليزاسيون بايد به عنوان گروهي از فرآيندهاي مرتبط بسيار مهم براي انجام خدمات بهداشتي) استريليزاسيون مواد، محيط كشت و دستگاه ها ( مطابق با شرايط سخت گندزدايي) درنظر گرفته شود.

تعریف اتوکلاو

اتوكلاو دستگاهی می باشد كه براي سترون سازي از آن استفاده می شود. سترون سازي به معناي نابودي يا حذف همه اشكال ميكروبي شامل اسپورها، از طريق روشهاي فيزيكي، شيميايي يا با استفاده از بخار می باشد. کلمة sterilizer برگرفته از واژة لاتين sterilis می باشد. اين دستگاه همچنين به نام استريل كننده نیز معروف شده است.

استريليزاسيون بايد به عنوان گروهي از فرآيندهاي مرتبط بسيار مهم براي انجام خدمات بهداشتي) استريليزاسيون مواد، محيط كشت و دستگاه ها ( مطابق با شرايط سخت گندزدايي) درنظر گرفته شود. عملکرد اتوکلاو بخار و فرآيندهاي دستيابي به شرايط استريل در مواد غيرمتحرک به ترتيب زير است :

• تمیز کردن دستگاه
• از بین بردن آلودگی
• بررسی و نظارت آن
• استریلازیون قطعات خواسته شده
• تحویل مواد و مورد نیاز
• ذخیره سازی آنها
• آماده سازی مجدد

اتوکلاو بخار یا همان دستگاه استریل کننده با بخار، یک محفظه دارای فشار می باشد که در آن از بخار اشباع شده برای افزایش دما در جهت استریلیزاسیون استفاده خواهد شد. اتوکلاوها در آزمایشگاه های میکروبیولوژی , مــــراکز بهداشتی، … مورد استفاده قرار می گیرد.

آشنایی با عملکرد اتوکلاو بخار

اتوکلاو بخار به دستگاهی گفته می شود که در آن درجه حرارت باید از طریق بخار قابل دستیابی باشد. در قرن نوزدهم برای نخستین بار، اتوکلاوهای بخار برای استریل کردن مایعات از آنها استفاده شد، ولی با پیشرفت علم و تکنولوژی در حال حاضر از این دستگاه برای موارد متفاوتی همچون مایعات، تجهیزات و سایر موارد استفاده خواهد شد.

اکثر اتوکلاوها در دو محدوده کار می کنند.

1. محدوده پائین با 254-250 درجه فارنهایت می باشد. (123-121 درجه سانتی گراد)
2. محدوده بالا با  274-270 درجه فارنهایت می باشد. (134-132 درجه سانتی گراد)

نکات قابل توجه در عملکرد اتوکلاو بخار

تاثیر گذاری اتوکلاو بستگی به زمان, دما و مسیر تماس بخار با مواد عفونی خواهد داشت. بنابراین برای استریل کردن کامل و موثر اتوکلاو در جهت عملکرد اتوکلاو بخار بصورت مناسب توصیه می شود نکاتی که در ادامه بیان شده را در نظر بگیرید.

• ‌ بیشتر از سه چهارم کیسه اتوکلاو پر نگردد.
• از قرار دادن مواد نوک تیز در داخل کیسه اتوکلاو خوداری کنید و باید در ظروف مخصوص زباله های نوک تیز قرار دهید و به عنوان زباله های تیز و همچنین برنده دفع شود.
• کیسه ها, مواد و همچنین وسایل مورد نظر جهت استریل شدن درون اتوکلاو باید به صورت شل (Loose) و خیلی آزاد بسته بندی شده تا جریان بخار آب بتواند آزادانه ازآن عبور کند.
• اقلام به گونه ای قرار داده شوند که بخار به تمامی نقاط آنها نیز برسد.
• ظروف شیشه ای باید بروی کناره خود قرار بگیرند تا هوا بتواند جای خود را با بخار تغییر دهد.
• بخار در چربی ها نمی تواند نفوذ کند بدین ترتیب وسایل آلوده با چربی باید از روش دیگری استریل شوند.
• ظروف حاوی مایع را پر نکنید و در واقع باید یک دوم تا یک سوم آن را خالی نگه دارید تا این کار مانع از خارج شدن مایع از ظرف هنگام جوش آمدن آب شود.
• بهتر است جهت جلوگیری از ایجاد رسوب در دستگاه اتوکلاو از آب مقطر استفاده نمایید.
• سطح آب درون دستگاه نباید از انتهای پائین دیگ بیشتر شود.
• پیچ های درب را باید بصورت محکم ببندید، برای این منظور باید پیچ های روبروی هم بسته خواهند شد، تا درب دستگاه به طور یکنواخت محکم شود و بخار آب از آن خارج نگردد.
• حرارت مناسب برای این دستگاه 121 درجه (250 فارنهایت) و فشار مناسب 15 پوند بر اینچ مربع (PSI) خواهد بود.

زمان مورد نیاز جهت عملکرد اتوکلاو بخار بصورت کامل

• حداقل زمان مورد نیاز جهت اتوکلاو کردن 45 -30 دقیقه خواهد بود، برای مثال جهت استریلیزاسیون محلول ها و ویال های کار باDNA، 20 دقیقه و دمای 121 درجه مناسب می باشد و برای وسایل و همچنین مواد کار با RNA در حدود 45 با دقیقه و دمای 121 درجه برای عملکرد اتوکلاو بخار به صورت مناسب کافی خواهد بود.
• برای مواد عفونی پر خطر، مثل محیط های کشت تلقیح شده و یا نمونه های عفونی (مثل میکروب های سل) باید به مدت یک ساعت در اتوکلاو بمانند. لازم به ذکر است که استفاده از دماهای بیشتر از مقدار مورد نیاز و همچنین مدت زمان طولانی تر تفاوتی در نتیجه ایجاد عملکرد اتوکلاو بخار نمی کند, پس بهتر است از دما و زمانی که طبق دستورالعمل بیان شده است، پیروی نمایید.
• اتوکلاو باید در داخل آزمایشگاه قرار داده شود. اگر اتوکلاو در خارج از آزمایشگاه جایگذاری شود، مواد و وسایل مورد نظر باید در ظروف ضد نشت و همچنین قابل استریل کردن بسته بندی گردد و به اتوکلاو انتقال پیدا کنند.
• پس از اتمام زمان لازم برای استریل نمودن نمونه ها برای باز کردن درب دستگاه ابتدا منبع حرارت را خاموش نمایید و دریچه خروج بخار را به حالت باز قرار دهید (دریچه خروج بخار را باید آهسته باز نمایید مخصوصا” اگر محلول داخل اتوکلاو قرار گرفته باشد این عمل خیلی به آهستگی باید صورت گیرد) تا فشار داخل دستگاه به مقدار صفر برسد و پس از آن درب دستگاه را باز نمایید , تا وقتیکه حرارت و فشار اتوکلاو به حال عادی برنگشته باشد، نباید آن را باز نمایید.
• هنگام بازکردن دریچه خروجی اتوکلاو بخار باید صورت خود را نسبت به دستگاه دور نگه دارید, دستکش حفاظتی استفاده کنید تا از سوختگی با بخار جلوگیری نماید.

موادی که می تواند اتوکلاو شوند، کدامند؟

به طور کلی تمام مواد غیر عفونی و همچنین عفونی آلوده شده با عوامل بیولوژیک از قبیل بقایای نمونه های محیط کشت تلقیح شده , پاتوژن های رشد کرده , سلول های انسانی , حیوانی و همچنین گیاهی , مواد آلوده شده به مدفوع انسان و یا حیوان, محصولات خونی انسان و نیز حیوان و از این دست محصولات، می توانند اتوکلاو شوند.

 دقت کنید، مواد عفونی باید در ظروف غیر قابل نشت (Leak proof) با برچسب مخصوص خطر بیولوژیکی جمع آوری شده و  سپس اتوکلاو شوند و بعد از آن دور ریخته شوند. مایعاتی که امکان دارد عفونی باشند را می توان اتوکلاو نمود و سپس در سیستم فاضلاب قرار داد یا به نسبت یک به ده با موادی همچون وایتکس یا ترکیبات ضد عفونی کننده مناسب دیگر مخلوط کرد و بعد از آن در سیستم فاضلاب دفع کرد.

 چه موادی مناسب اتوکلاو بخار نیستند؟

موادی همچون داروهای سرطان زا، رادیوایزوتوپ ها،  مواد شیمیایی سمی، مواد شیمیایی قابل تبخیر و یا هر ماده خطرناکی که احتمال دارد، در اثر حرارت و عملکرد اتوکلاو بخار تبخیر گردد و انتشار یابد را نمی توان اتوکلاو نمود. به طور کلی مواد قابل اشتعال, واکنش پذیر خورنده, سمی یا مواد رادیو اکتیو بهتر است اتوکلاو نشوند.

 بررسی عملکرد اتوکلاو بخار از نظر میزان استریل کردن

کنترل عملکرد اتوکلاو بخار از نظر استریل کردن کافی مواد و وسایل قسمتی از برنامه تضمین کیفیت و همچنین ایمنی آزمایشگاه خواهد بود. قرار دادن، چیدن و بسته بندی مناسب مواد و نیز وسایل در اتوکلاو بخار اهمیت زیادی خواهد داشت و در استریل شدن مناسب آنها نقش بسیاری دارد. کنترل استریل شدن کافی به طریق زیر انجام می پذیرد.

• استفاده از نوار چسب های مخصوص اتوکلاو که دارای معرف رنگی هستند، که در حرارت بالای 121 درجه سانتی گراد تغییر رنگ خواهند داد.
• آمپول های حاوی اسپور باسیلوس استئار ترموفیلوس(Bacillus stearo thermophilus) باسیلی از خانواده باسیلوس ها هستند. آمپول حاوی اسپور باسیلوس مذکور به همراه دیگر مواد در اتوکلاو قرار می دهند و اتوکلاو می شوند. سپس آمپول مذکور را شکسته بر روی محیط کشت تلقیح خواهند شد (بلادآگار). رشد بیشتر میکروب مزبور نشانه عملکرد نامناسب و همچنین حرارت و زمان ناکافی اتوکلاو کردن است. اگر اتوکلاو به صورت درست انجام پذیرد، هیچگونه رشدی مشاهده نمی شود.
• کشت از محیط های کشت تلقیح شده, محیط های کشت معمولی که باکتری ها روی آن کشت داده می شوند و رشد کرده اند همراه سایر مواد در اتوکلاو قرار می دهند و اتوکلاو خواهند شد. سپس از محیط های مزبور کشت مجدد انجام خواهد شد، هر گونه رشد میکروب نشانه عملکرد نامناسب اتوکلاو است.
• پس از هر بار اتوکلاو کردن و یا در فواصل مرتب، کنترل های بیان شده باید انجام شود.

طریقه دفع مواد زائد اتوکلاو شده

مایعات عفونی که اتوکلاو می شوند را می توان همگی در سیستم فاضلاب ریخت. (نکته قابل توجه این است که آگار آب شده در اثر اتوکلاو را نباید در فاضلاب ریخت و بعد از سرد شدن، به عنوان زباله جامد دفع شود.)

تميزکاری فيلتر بخار

دقت داشته باشید، پيش از جدانمودن فيلتر بخار، باید فشار بخار داخل سيستم از بین برود، شیوه ی آن در ادامه بیان خواهد شد.

1. ابتدا محافظ را بردارید.
2. شبكة توري را نیز برداريد.
3. به دقت آن را تميزكنيد.
4. شبكة توري را دوباره مانند قبل نصب كنيد.
5. محافظ را مجدد در جاي خود نصب کنید.

در اين قسمت، به بررسی عملکرد اتوکلاو بخار به صورت کلی اشاره شد. توصيه مي شود كابران بسته به تنوع مدلها و همچنین تكنولوژيهاي موجود از كتابچة راهنماي كاربري براي اتوكلاو استفاده نمایند.